تحلیل سیاسی نظامی عملیات رمضان :

عملیات رمضان :

نجف زراعت پیشه

عملیات رمضان نخستین عملیات برون‌مرزی ایران محسوب می شود. این عملیات، متعاقب ناامیدی ایران از اقدامات جامعۀ بین‌الملل در قالب قطعنامۀ 514، با هدف استراتژیک تعقیب و تنبیه متجاوز و کشاندن جنگ به داخل خاک عراق و ایجاد بازدارندگی دفاعی در مقابل عراقی‌ها و هدف عملیاتی رسیدن به شرق بصره و ساحل شط‌العرب، (که قبلاً در طرح عملیاتی بیت‌المقدس نیز پیش‌بینی شده بود)، از ساعت 30: 21 روز سه‌شنبه 22 تیر 1361 (یعنی به فاصله 50 روز از فتح خرمشهر) با رمز یا رمز "یا صاحب‌الزمان (ع) ادرکنی" آغاز شد و تا 7 مرداد ادامه یافت.

این عملیات ، به دلیل قرار گرفتن در ماه مبارک رمضان به این نام «رمضان» نامگذاری شد؛ و به مانند چهار عملیات موفق قبلی در دورۀ آزادسازی سرزمینی (ثامن الائمه، طریق القدس، فتح المبین، بیت المقدس) ، فرماندهی آن به صورت مشترک بین سپاه و ارتش بود، اما از زمان طرح‌ریزی تا اتمام عملیات، اختلافات این دو روز به روز تشدید شد و در نهایت در کنار برخی عوامل مؤثرتر دیگر زمینه‌های ناکامی عملیات را فراهم کرد.

در حقیقت، پیروزی و شکست دو روی سکۀ هر عملیات نظامی است. پیروزی و شکست مفاهیمی نسبی هستند و شاید تجارب یک عملیات ناموفق بتواند مسیر پیروزی در عملیات‌های آینده را نشان داده و هموار سازد و بالعکس غرور حاصل از پیروزی عملیات‌های قبلی، عدم انعطاف‌پذیری و بهره نگرفتن از ابتکارات جدید در صحنۀ نبرد زمینه شکست در عملیات‌های بعدی را فراهم سازد. عملیات رمضان نیز از این قاعده مستثنی نیست. این عملیات گرچه موجب انهدام بخشی از قوا و تجهیزات دشمن شد و حدود 250 کیلومترمربع از خاک ایران و 80 کیلومترمربع از خاک عراق به تصرف قوای ایران درآمد، اما نتوانست به اهداف کلان خود دست یابد.

در این عملیات با وجود روحیۀ بالای رزمندگان ایران و ضعف روحیۀ عراقی‌ها، دشمن با استفاده از تجربیات شکست خود در 4 عملیات موفق دورۀ آزادسازی سرزمینی ایران و همچنین ایجاد ابتکارات دفاعی خاص خود، تاکتیک‌های دفاعی خود را به‌گونه‌ای تغییر داده بود و قدرتش دفاعی‌اش را بالا برد که فرماندهان ایران متوجه آن نشده بودند. همچنین ناکامی عملیات نشان داد که ایران در مرحلۀ دفاع در برابر تجاوز در مقایسه با ادامه جنگ در خاک دشمن برای بسیج نیروها و تخصیص منابع از توانایی و آمادگی بیشتری برخوردار بوده است و پیشروی در خاک عراق با چالش‌های بسیاری روبه‌روست.

طرح مانور و استعداد نیروهای خودی :

عملیات رمضان در چهار محور و در پنج مرحله به شرح ذیل به اجرا درآمد. سه قرارگاه فجر، فتح و نصر در این عملیات زیر نظر قرارگاه مرکزی مشترک کربلا، آماده اجرای عملیات شدند. رسیدن قوای ایران به کانال ماهیگیری و عبور از نهر کتیان و تصرف منطقه نشوه و تنومه تا پل بصره و تصرف حدود 2 هزار کیلومتر مربع از سرزمین دشمن، در طرح مانور برنامه ریزی شده بود.

مأموریت قرارگاه فجر؛ در سمت راست منطقه عملیات از کوشک تا زید پیش بینی شده بود. مأموریت قرارگاه فتح؛ در وسط و از منطقه زید بود. مأموریت قرارگاه نصر؛ در سمت چپ و از شلمچه که دارای موانع و استحکامات زیادی بود، قرار داشت. سرهنگ حسنی سعدی و شهید حسن باقری فرماندهان این قرارگاه بودند. در این عملیات حدود 150 گردان از نیروهای سپاه و ارتش در قالب یگان‌های مختلف شرکت کردند.

دلایل ناکامی در عملیات رمضان و تبعات آن :

• آشکار شدن اختلاف ارتش و سپاه که پیامدهای نامطلوبی را به دنبال داشت که تا پایان جنگ ادامه یافت.

• اختلاف در زمان عملیات : برخی معتقد به تأخیر در انجام عملیات بود یعنی در واقع به دشمن زمان داده شد تا استحکامات ایجاد کند اما  فرمانده وقت سپاه معتقد است دیر جنبیدیم و باید یک هفته زودتر عمل می‌کردیم ؛ شهید باقری معتقد بود تردید در ادامه یا توقف جنگ، در نتیجه نهایی عملیات رمضان مؤثر بود. اما حقیقت مطلب تعجیل در انجام عملیات بود به نظر می‌رسد که طرح‌ریزی عملیات رمضان به‌سرعت و با عجله انجام گرفته بود و بنابراین به موانع احداث شده در مواضع یگان‌های دشمن، دقت کافی نشده بود. از سوی دیگر مانور این عملیات، اجرای یک تک جبهه‌ای بود که طرح درستی نبود. همچنین بسیاری از عوامل موجود در زمین منطقة عملیات برای فرماندهان و رزمندگان یگان‌ها، ناشناخته باقی مانده بود.

• افزایش توان رزمی دشمن در تمامی سطوح پس از عملیات بیت ‌القدس و تأثیرگذاری آن در عملیات رمضان بود

• طرح و مانور عملیاتی شناخته شده برای دشمن : در جلسات ارتش و سپاه نیز علت شکست نظامی بر این نظر بود که، اصول عملیاتی ما که پیش از این مورد استفاده قرار می‌گرفت، برای دشمن لو رفته است، بنابراین باید فکر کنیم و اصول جدیدی را طراحی کنیم

• کمبود امکانات مهندسی رزمی شامل  لودر و بولدوزر و ...... طرح‌ریزی و اجرای عملیات رمضان بیش از اندازه بر توانمندی‌ها، فعالیت‌ها و اجرای عملیات مهندسی رزمی متکی بود که از نظر تاکتیکی یک نقطة ضعف به حساب می‌آمد. در بعضی از محورها باید همزمان با یگان‌های عمل‌کننده، دستگاه‌های مهندسی نیز به همراه نیروهای پیاده جلو می‌رفتند و خاکریز می‌زدند تا سپس رزمندگان در پشت آن خاکریز پدافند می‌کردند. عدم پیش‌بینی و تأمین دستگاه‌های مهندسی کافی موجب شد تا خاکریز مورد نیاز به منظور تأمین جناحین یگان‌های عمل‌کنندة قرارگاه فتح، به موقع احداث نگردد و این نیروها بدون جان‌پناه در معرض پاتک دشمن قرار گیرند.

• شناسایی اطلاعاتی ناکافی و ناقص از منطقه عملیاتی رمضان : به دلیل فرصت کم برای انجام دادن شناسایی‌ها و نبود عکس هوایی به‌موقع، در این عملیات امکان کسب اطلاعات کافی از مواضع، استحکامات، موانع و چگونگی آرایش پدافندی جدید واحدهای ارتش بعثی فراهم نشد. اطلاعات نیروهای خودی از عمق مواضع ارتش عراق نیز کافی و دقیق نبود. شناسایی‌ها در این منطقه به گستردگی عملیات‌های پیشین انجام نگرفت.

• مسلح نمودن زمین عملیات با موانع و استحکامات و سنگرهای مهندسی بر اساس نظر مستشاران شرقی و غربی : در هنگام اجرای عملیات بود که رزمندگان اسلام متوجه عمق مشکل احداث مواضع جدید مثلثی‌شکل برای واحدهای زرهی دشمن شدند. این سنگرهای جدید تانک هم موجب محافظت تانک‌ها در برابر سلاح‌های ضد زره خودی می‌شد و هم رزمندگان پیاده را در درون خود دچار سردرگمی می‌کرد.  همچنین ارتش عراق موانع مثلثی‌شکل را 8 کیلومتر دورتر از دژ مرزی احداث کرده بود و مواضع اصلی دفاعی خود را در آن‌ها قرار داده بود. این تاکتیک موجب می‌شد تا نیروهای اصلی دفاعی عراق دور از دسترس نیروهای خط‌شکن ایرانی قرار گیرند و غافلگیری آن‌ها در هر شرایطی از بین برود. از سوی دیگر حداکثر میزان پیشروی نیروهای پیادة ایران در یک شب به‌طور متوسط 8 کیلومتر بود. بنابراین ارتش عراق با این شیوه می‌توانست از صبح پس از شروع عملیات، با نیروهای آسیب ندیده و آماده به جنگ خود وارد درگیری با رزمندگان ایران شود. در حقیقت ارتش عراق زمین شرق بصره را برای جنگ زرهی آماده کرده بود و مواضع مثلثی‌شکل احداث‌شده نیز موجب سردرگمی و کندی حرکت رزمندگان پیاده گردید. بنابراین موانع طبیعی مانند کانال ماهی و نیز مواضع مصنوعی، شرایط را برای دفاع بهتر نیروهای عراقی فراهم آورده بود.

• فقدان وحدت فرماندهی عملیات به عنوان یک اصل نظامی مهم جهت برقراری ارتباط با نیروها و هدایت عملیات برای نیل به موفقیت : برای مثال به علت آماده نشدن کامل پاسگاه فرماندهی قرارگاه مقدم ارتش ایران، یگان‌های شرکت‌کننده از ارتش در عملیات رمضان، از پاسگاه فرماندهی یکی از یگان‌های درگیر هدایت می‌شدند و برقراری ارتباط فرماندهی عملیات با یگان‌های عمدة درگیر به‌سختی انجام می‌گرفت. البته بعداً این اشکال برطرف شد.

• گرما و تشنگی در منطقه عملیاتی : گرمای شدید هوا و نداشتن قابلیت انعطاف در ادارة عملیات و جابه‌جایی نیروها : زمان اجرای عملیات رمضان در فصل تابستان و در اواخر تیر و اوایل مرداد ماه بود؛ یعنی در گرم‌ترین فصل و هوای خوزستان، آن هم در ایام ماه مبارک رمضان. این شرایط آب و هوایی نامناسب نیز فشار زیادی بر رزمندگان وارد آورد و از توان جسمی آنان کاست و به همین خاطر اولین و آخرین عملیات از سلسله عملیات های هجومی رزمندگان اسلام محسوب می شود.

• آمادگی ارتش عراق و عدم غافلگیری: پیش از آغاز عملیات رمضان، ارتش عراق فرض را بر این گذاشته بود که عملیات ایران در خارج از مرزها و در تعقیب قوای او ادامه خواهد یافت. با فعالیت‌های اطلاعاتی انجام شده، ارتش عراق از مکان و زمان عملیات تا حدود زیادی باخبر بود و توانسته بود تا حدود زیادی محور و استعداد نیروهای عمل‌کننده و اهداف عملیات را بفهمد و ضمن تغییر در ساختارهای دفاعی و اصلاح نقاط ضعف خویش آماده مقابله با حملات ما شده بود.

• افزایش کمی و کیفی در ساختار نیروها در یگان های نظامی خویش با افزایش نیرو ، آموزش و تجهیز با سلاحهای مدرن و پیشرفته نسبت به قبل ؛ در ضمن دولت بعث با تشکیل جیش الشعبی شروع به جذب نیروهای مردمی عراق به شیوه اجباری با تهدید و ارعاب نمود و باعث شد تا عراق از بابت نیروهای انسانی مشکلی نداشته باشد.

• غرور حاصل از پیروزی عملیات بیت‌المقدس و عدم تغییر اساسی در تاکتیک‌ها:احساس غرور از موفقیت عملیات‌های گذشته و اطمینان بالا به توانایی‌های خودی به خاطر پیروزی‌های قبلی، موجب شده بود که احتمال عدم موفقیت در این عملیات در ذهن فرماندهان ما کاهش یابد. این وضعیت موجب نارسایی‌هایی در مقابله با دشمن شد. برخی معتقدند که غرور ناشی از پیروزی‌های قبلی، صفا و معنویت را در این عملیات کاهش داده بود.

• پیروزی های پی در پی عملیات های آزاد سازی مناطق اشغالی در طی هشت ماه از دست ارتش عراق و به خصوص فتح المبین و بیت المقدس علاوه بر ایجاد غرور سبب شده بود تا از بررسی نظامی و چالش ها و مزیت های این عملیات ها غافل شده و بلافاصله وارد عملیات رمضان شویم.

• ابهام و تردید در باره ورود به خاک عراق : برخی فرماندهان و نیروها فکر می‌کردند پس از فتح خرمشهر، عمدة سرزمین‌های ایران آزاد شده است و جنگ در این شرایط می‌تواند پایان یابد. بنابراین ابهام و تردید در مورد ادامة عملیات در خاک دشمن در بین برخی رزمندگان ارتش و سپاه وجود داشت و انگیزه و روحیة جنگندگی آنان همچون زمانی نبود که قوای متجاوز در خاک ایران حضور داشتند ضمن این که سربازان عراقی انگیزه بیشتری برای جنگیدن در خاک کشور خویش به نسبت داخل سرزمین ایران نداشتند. البته این دیدگاه چندان امکان ظهور و بروز نداشت، زیرا فضای عمومی کشور و روحیة اغلب رزمندگان با ادامة جنگ تا سرنگونی صدام حسین موافق و منطبق بود.

• تصور نادرست ایران از وضعیت ارتش عراق و جنگیدن دشمن در زمین خود: ایران تصور صحیحی از واقعیت و تغییرات ارتش عراق نداشت. با عقب‌نشینی عراق به خطوط مرزی، آرایش دفاعی آنان بهتر و خطوط مواصلاتی آن‌ها کوتاه‌تر شده بود. عملیات بیت‌المقدس موجب شده بود تا احساس عدم انسجام و از هم گسیختگی ارتش بعثی عراق در ذهن برخی تصمیم‌گیرندگان عملیات و جنگ شکل بگیرد و اوضاع داخلی عراق پس از فتح خرمشهر نابسامان ارزیابی گردد. این در حالی بود که ارتش عراق مواضع خود را تقویت کرده بود و شرایط رزمی را در داخل خاک عراق با شرایط رزمی در داخل خاک ایران متفاوت ساخته بود، ولی ایران هنوز با مؤلفه‌های پیشین برنامه‌ریزی می‌کرد و می‌جنگید.

• دیدگاه‌های ارتش و سپاه در مورد عملیات رمضان :با توجه به ساختار و سیستم پدافندی ارتش عراق در شرق بصره، فرماندهان ارتش انجام عملیات در این منطقه را موفق نمی‌دانستند.

طراحان ارتش با تکیه بر اصول نظامی دلایل خویش را چنین بیان می کردند :

• مسطح بودن و باز بودن زمین منطقه عملیات

•  فاصله بیش از 30 کیلومتری از خط تماس تا هدف عملیات یعنی تنومه و مسلح نمودن زمین منطقه

• اکثر نیروهای رزمنده ایرانی را یگان‌های پیاده با تحرک کم تشکیل می‌داده و وسعت منطقه عملیاتی

• وجود گرمای شدید در مرداد ماه خوزستان و همچنین احتمال خستگی سریع رزمندگان در حین اجرای عملیات  

• کمبود دستگاه‌های مهندسی برای احداث خاکریز و جان پناه، ضریب پیروزی عملیات را کم برآورد می‌کردند.

• اتکا منطقه عملیاتی به یک جاده مخصوص قاچاقچیان برای عبور یگان زرهی ، تدارکات ، پشتیبانی و ... که سبب کانالیزه شدن و ترافیک شدید می شد و هدف خوبی برای دشمن برای هدف قرار گرفتن آن می شد.

اما فرماندهان سپاه با انجام عملیات رمضان موافق بودند و دلایل موافقت آنان به شرح زیر بود :

• ملت در امتداد پیروزی های قبل نیاز به ادامه این روند و استمرار پیروزی دارد و تصور می شد با انجام این عملیات دروازه های بصره فتح شده و در ادامه مردم شیعه بصره و جنوب عراق به کمک رزمندگان ایرانی آمده و رژیم بعث را از اریکه قدرت پایین می آورند به نحوی که بر اثر اطمینان خاطر فرماندهان به امام وی اطلاعیه ای به مردم بصره برای استقبال از رزمندگان صادرنمودند .

• شهر بصره به عنوان بزرگترین بندر و دومین شهر بزرگ عراق بعد بغداد تهدید می شد.

• تهدید دشمن از جناح و دور زدن آن برای پرهیز از مقابله با آن در تک جبهه ای بود یعنی در حالی که به کانال پرورش ماهی تکیه می دادیم دشمن را نیز در منطقه عملیاتی دور می زدیم.

• برگشت نیروهای بسیجی اعزامی به جبهه که بعد از بیت المقدس به صورت گسترده ای به جبهه اعزام شده بودند و در صورت عدم استفاده و با اتمام ماموریت باید برای آنان  پایان ماموریت صادر می شد و به شهرهای خود برمی گشتند.

• برگزاری اجلاس غیر متعهدها و نیاز به دست پر بودن مسئولین شرکت کننده در اجلاس فوق.َ